Κυστική Ίνωση
Συγγραφέας Βανέσα Μηλιώνη Γράφτηκε στις ,
Η Κυστική Ίνωση (ΚΙ) είναι μία πολύ συχνή, μη μεταδοτική, κληρονομική νόσος. Η συχνότητα εμφάνισης της είναι 1 στις 2000-3500 γεννήσεις. Κύριο χαρακτηριστικό της ασθένειας είναι η παραγωγή μιας παχύρευστης βλέννας η οποία φράσσει τους πόρους των εξωκρινών αδένων και εμποδίζει τη φυσιολογική λειτουργία διάφορων οργάνων με αποτέλεσμα τη βαθμιαία καταστροφή τους.
Αίτια
Η ασθένεια οφείλεται σε μετάλλαξη του γονιδίου CFTR (Cystic Fibrosis Transmembrane conductance Regulator), το οποίο κωδικοποιεί μία διαμεμβρανική πρωτεΐνη, που λειτουργεί ως ρυθμιστής της διέλευσης ανιόντων Cl και συνεπώς της μετακίνησης του νερού μέσα και έξω από τα ενδοθηλιακά κύτταρα.
Μεταλλάξεις αυτού του γονιδίου, οδηγούν είτε σε ελαττωμένη παραγωγή αυτής της διαμεμβρανικής πρωτεΐνης, είτε σε παραγωγή μιας μη λειτουργικής ή λιγότερο λειτουργικής πρωτεΐνης. Η ελαττωματική ρύθμιση της συγκέντρωσης των ιόντων και της μετακίνησης του νερού έχει ως αποτέλεσμα να παράγεται κολλώδης βλέννα στον εξωκυττάριο χώρο η οποία αποφράσσει τους αεραγωγούς των πνευμόνων και τους αδένες.
Συμπτώματα
Η παχύρρευστη βλέννα που παράγεται από τους εξωκρινείς αδένες επηρεάζει αρνητικά διάφορες λειτουργίες και όργανα:
- Αναπνευστικό σύστημα
Συσσωρεύεται στους αεραγωγούς των πνευμόνων και διευκολύνει τα βακτήρια να αναπτυχθούν και να προκαλέσουν σοβαρές και επίμονες λοιμώξεις. Οι ασθενείς με Κυστική Ίνωση υποφέρουν συχνά από ιγμορίτιδα, βρογχίτιδα και πνευμονία καθώς επίσης μπορεί να εμφανίσουν ρινικούς πολύποδες.
Το 94% των ατόμων με Κυστική Ίνωση πεθαίνουν από αναπνευστική ανεπάρκεια. - Πεπτικό σύστημα.
Η βλέννα φράσσει τους πόρους του παγκρέατος εμποδίζοντας έτσι τη δίοδο πεπτικών ενζύμων στο έντερο. Συνεπώς δε γίνεται σωστά η πέψη της τροφής και η απορρόφηση των θρεπτικών συστατικών, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται γαστρεντερικά προβλήματα και στομαχικές διαταραχές. Οι ασθενείς με ΚΙ συχνά εμφανίζουν οστεοπόρωση λόγω της κακής απορρόφησης θρεπτικών συστατικών.
Άτομα με Ινοκυστική νόσο εμφανίζουν συνήθως διαβήτη, είτε διότι λόγω της καταστροφής που προκαλείται στους ιστούς του παγκρέατος μειώνεται η παραγωγή της ινσουλίνης, είτε διότι οι ασθενείς με Κυστική Ίνωση αναπτύσσουν ανθεκτικότητα στην ινσουλίνη παρουσία λοιμώξεων ή λόγω λήψης κορτικοστεροειδών.
Επίσης, στους ασθενείς με ΚΙ μειώνεται η ροή της χολής από το ήπαρ στη χοληδόχο κύστη προκαλώντας διάφορες ηπατικές βλάβες. - Αναπαραγωγικό σύστημα
Οι παχύρρευστες εκκρίσεις φράσσουν τους σπερματικούς πόρους με αποτέλεσμα να αποτρέπουν το σχηματισμό των σπερματικών σωληναρίων. Έτσι, παρόλο που παράγονται σπερματοζωάρια, δεν μπορούν να μεταφερθούν μαζί με το σπερματικό υγρό και μετά την εκσπερμάτιση δεν υπάρχουν σπερματοζωάρια στο σπέρμα. - Ιδρωτοποιοί αδένες
Αλμυρός ιδρώτας λόγω αυξημένης συγκέντρωσης NaCl
Γονίδιο CFTR και μεταλλάξεις
Το γονίδιο CFTR βρίσκεται στο μεγάλο βραχίονα του 7ου χρωμοσώματος. Έχουν βρεθεί περισσότερες από 1600 διαφορετικές μεταλλάξεις και 200 πολυμορφισμοί. Κάποιες μεταλλάξεις μπορεί να επηρεάσουν αρκετά τη στερεοδομή και τη λειτουργικότητα της πρωτεΐνης και αυτό να έχει μεγάλο αντίκτυπο στο φαινότυπο, ενώ κάποιες άλλες μπορεί να μην επηρεάσουν τόσο τη λειτουργικότητα της πρωτεΐνης. Έτσι, υπάρχει μεγάλη ετερογένεια στους ασθενείς που πάσχουν από Κυστική Ίνωση, δεν εμφανίζουν όλοι τα συμπτώματα της ασθένειας στον ίδιο βαθμό.
| Μετάλλαξη του γονιδίου CFTR | Συχνότητα εμφάνισης παγκοσμίως |
| ΔF508 | 66% |
| G542X | 2,4% |
| G551D | 1,6% |
| N1303K | 1,3% |
| W1282X | 1,2% |
| Υπόλοιπες μεταλλάξεις | 27,5% |
Συχνότητα στην Ελλάδα
- Περίπου 1 στους 25 είναι φορέας δηλαδή 500.000 Έλληνες είναι φορείς
- Υπολογίζεται ότι γεννιούνται 50-60 παιδιά το χρόνο με Κυστική Ίνωση στην Ελλάδα.
- Στην Ελλάδα υπάρχουν πάνω από 800 ασθενείς
- Η συχνότερα εμφανιζόμενη μετάλλαξη στην Ελλάδα (53,4% των περιπτώσεων) είναι η f508del (ή ΔF508) -πρόκειται για έλλειψη του κωδικονίου που κωδικοποιεί το αμινοξύ φαινυλαλανίνη στη θέση 508. Η απουσία της φαινυλαλανίνης στη θέση 508, δεν επιτρέπει τη σωστή αναδίπλωση της πρωτεΐνης η οποία στη συνέχεια αποικοδομείται. Η f508del είναι η μετάλλαξη με τα σοβαρότερα συμπτώματα.
| Μετάλλαξη γονιδίου CFTR | Συχνότητα εμφάνισης στην Ελλάδα |
| ΔF508 | 53,4% |
| 621+1G>T | 5,7% |
| G542X | 3,9% |
| N1303K | 2,6% |
| 2789+5G>A | 1,7% |
| 2183AA>G | 1,4% |
| E822X | 1,4% |
| R1158X | 1% |
| Άλλες 12 μεταλλάξεις | 0,5-1% |
| 60 ακόμα μεταλλάξεις | πάρα πολύ σπάνιες |
Τρόπος κληρονόμησης της Κυστικής Ίνωσης
Η Κυστική Ίνωση κληρονομείται με αυτοσωμικό υπολειπόμενο τύπο κληρονομικότητας. Αυτό σημαίνει ότι μόνο όταν και τα δύο αλληλόμορφα γονίδια ενός ατόμου είναι ελαττωματικά, θα πάσχει από την ασθένεια. Αν ένα άτομο έχει ένα φυσιολογικό και ένα ελαττωματικό αλληλόμορφο γονίδιο, τότε είναι φορέας της ασθένειας. Είναι υγιής, δηλαδή δεν εμφανίζει τα συμπτώματα της νόσου, μπορεί όμως να μεταβιβάσει το μεταλλαγμένο γονίδιο στους απογόνους του.
Υπάρχουν οι εξής περιπτώσεις:
- Ο ένας γονέας είναι ομόζυγος για το φυσιολογικό γονίδιο (και τα δύο αλληλόμορφα γονίδια είναι φυσιολογικά) και ο άλλος γονέας είναι φορέας: Δεν υπάρχει πιθανότητα κάποιο παιδί τους να νοσήσει. Θα υπάρχει 50% πιθανότητα να είναι φορέας και 50% πιθανότητα να είναι ομόζυγος για το φυσιολογικό γονίδιο
- Και οι δύο γονείς είναι φορείς: Τα παιδιά τους έχουν 25% πιθανότητα να φέρουν στο γονιδίωμά τους δύο μεταλλαγμένα γονίδια CFTR και να γεννηθούν με Κυστική Ίνωση ενώ έχουν 50% πιθανότητα να είναι φορείς δηλαδή να κληρονομήσουν ένα μεταλλαγμένο γονίδιο και ένα φυσιολογικό. Τέλος, υπάρχει 25% πιθανότητα να μην κληρονομήσουν κανένα μεταλλαγμένο γονίδιο, να είναι δηλαδή ομόζυγοι για το φυσιολογικό γονίδιο.
- Ο ένας γονέας πάσχει από Κυστική Ίνωση και ο άλλος γονέας είναι φορέας: Η πιθανότητα να αποκτήσουν παιδί με Κυστική Ίνωση είναι 50% και η πιθανότητα κάποιο παιδί τους να είναι φορέας είναι επίσης 50%.
- Ο ένας γονέας πάσχει από Κυστική Ίνωση, ενώ ο άλλος γονέας είναι υγιής ομόζυγος για το φυσιολογικό γονίδιο: τα παιδιά τους θα είναι υγιή αλλά φορείς της ασθένειας, δηλαδή θα διαθέτουν ένα φυσιολογικό και ένα μεταλλαγμένο γονίδιο CFTR.
- Kαι οι δύο γονείς πάσχουν από Κυστική Ίνωση: η πιθανότητα να πάσχουν και τα παιδιά τους είναι 100%.
Διάγνωση
- Έλεγχος νεογέννητων
Μετά τη γέννηση, λαμβάνεται δείγμα αίματος από την πτέρνα των νεογνών και εξετάζεται η συγκέντρωση θρυψίνης στον ορό των νεογνών. Αυξημένη συγκέντρωση θρυψίνης στον ορό των νεογνών υποδηλώνει παρουσία Κυστικής Ίνωσης και χρειάζεται να γίνει περαιτέρω έλεγχος με μοριακές μεθόδους. Είναι πολύ σημαντικό να γίνει διάγνωση στα αρχικά στάδια της ζωής ενός ατόμου έτσι ώστε με κατάλληλο τρόπο ζωής και θεραπεία να επιβραδυνθεί η πορεία της νόσου. - Τεστ ιδρώτα
Πραγματοποιείται ποσοτικός προσδιορισμός ηλεκτρολυτών, ωσμωτικότητα, αγωγιμότητα σε μικρό δείγμα ιδρώτα. Δεν αποτελεί διαγνωστική μέθοδο. Αν κάποιο δείγμα είναι θετικό, τότε πρέπει να γίνει περαιτέρω έλεγχος (μοριακή διάγνωση). - Μοριακή Διάγνωση
Με τη χρήση τεχνικών Μοριακής Βιολογίας είναι δυνατή η ανίχνευση έως και >99% των μεταλλάξεων του γονιδίου.
Προγεννητικός Έλεγχος
Είναι σημαντικό ένα ζευγάρι πριν τεκνοποιήσει ή ακόμα και κατά τις πρώτες εβδομάδες της κύησης, να κάνει μοριακό έλεγχο για να διαπιστώσουν αν είναι φορείς της ΚΙ. Είναι μία απλή αιματολογική εξέταση η οποία συνιστάται σε όλα τα ζευγάρια αλλά ιδιαιτέρως σε ζευγάρια που έχουν οικογενειακό ιστορικό με ΚΙ. Στην αρχή εξετάζεται δείγμα αίματος από τη μητέρα και εάν διαπιστωθεί ότι είναι φορέας, τότε επαναλαμβάνεται ο έλεγχος και για τον πατέρα.
Εάν και οι δύο είναι φορείς, υπάρχει 25% πιθανότητα το παιδί να νοσεί από την ΚΙ οπότε:
- στην περίπτωση που η μητέρα είναι ήδη έγκυος, συστήνεται περαιτέρω μοριακός έλεγχος σε κύτταρα εμβρύου με αμνιοπαρακέντηση ή λήψη χορειακών λαχνών.
- εάν δεν υπάρχει ήδη εγκυμοσύνη, το ζευγάρι θα πρέπει να συμβουλευτεί ειδικό για να αποφασίσει τα βήματα που θα ακολουθήσει έτσι ώστε να αποκτήσει ένα υγιές παιδί.
Βανέσα Μηλιώνη,
Μικροβιολόγος
